بازشناسي سيماي تاريخي شهر يزد در دوران آل كاكويه و اتابكان (معماري 3)

چكيده :

شهر يزد در دوران تسلط آل كاكويه با كياست حكمران با تجربه اي چون علاءالدوله ابو جعفر محمد، مؤسس سلسلۀ آل كاكويه و تثبيت حكومت ميان فرزندان وي و ايضاً ادامۀ روند عمراني ايشان توسط اتابكان آغازين، به يك شهر مهّم در تصميم گيري دولت هاي محلّي مطرح شد. تا آنجا كه اتابك قطب الدين، با برگزيدن لقب سلطان براي خود، به نوعي داعيۀ استقلال طلبي هم زمان دوران فروپاشي خوارزمشاهيان در سر مي پروراند و فرزندان و نوادگان ايشان (محمود شاه، سغلرشاه و طغي شاه) ناگزير از حملۀ ددمنشانۀ مغول، با سياست اظهار و اعلام بندگي، پرداخت خراج و پيوند خويشاندي با ايشان، مانع از هجوم اين قوم يغماگر به شهر يزد شدند و اين شهر نوپا را از تازش بي امان مغولان مصون نگاهداشته اند. اما در انتهاي دوران اتابكان يزد، با بي كفايتي حاكمان، خصومت هاي داخلي، فقدان حكومت مقتدر مركزي و عدم سياست گذاري مناسب در نوع برخورد با بلندپايگان دستگاه بزرگ ايلخاني، موجبات تاخت و تاز متشتت سواره هاي نظامي مغول به خاك يزد شد. دست آورد هاي خاندان آل كاكويه به لحاظ شهر سازي و معماري، نظير حصاركشي محدودۀ ربض، ورود مناره بر تمثال مساجد و مدارس شهر، احداث بنا هاي متعدد فرهنگي كه تا قبل از آن جايگاهي مستقل براي آن تعريف نشده بود و غيره، خود زمينۀ پيشرفت اين مهّم در زمان اتابكان شد، با اين تفاوت كه ساخت بنا هاي شاخص شهر در عهد اتابكان به امرا محدود نيست و چهره هاي با نفود مذهبي و علمي يزد و نيز رجال سياسي دستگاه بزرگ ايلخاني مستحدثاتي داشته اند. اطلاع ما از چند و چون وضعيت معماري و شهرسازي شهر يزد، به ويژه آل كاكويه و پيش از آن، به مراتب مبهم تر از سرگذشت اسلاف نزديك ايشان (آل بويه) در شهرهاي بزرگي نظير اصفهان و ري و همدان است و از آنجا كه اغلب كتب تواريخ عمومي موجود از شرح آباداني ايشان در شهر يزد غافل ماندند، لذا وقايع آباداني اين دو سلسلۀ مهّم در شهر يزد را ناگزيريم در متون مؤرخان تواريخ محلّي شهر كه چندي بعد از آن به نوشتۀ تحرير در آمده پي گيري كنيم. اين مهّم مستلزم آن است كه تا حدّي از شمايل اين شهر در اوايل دوران اسلامي آگاه بود و همانا دريافت آن، نه ما، بلكه تمامي پژوهشگران حيطۀ تاريخ را به يك منبع متصل ميكند و آن متون كهن جغرافي دانان قرون نخستين اسلامي است. مع الوصف اين مطالعه نخست در پي آن است تا با واكاوي تعابير قليل گيتي شناسان و سيّاحان سده هاي اوليۀ اسلامي، از سيماي شهر يزد تا پيش از ورود خاندان آل كاكويه اطلاع پيدا كند و سپس آباداني انجام شده توسط ايشان و اتابكان در شهر يزد را بر اساس تأليف تواريخ محلّي، مورد بررسي قرار داده و در انتها جمع بندي و تحليل داده هاي آن، به درك صحيح تر از وضعيت آباداني و نحوۀ گسترش شهر و همچنين برشماري ابنيۀ احداثي و مكان يابي حدودي آثار شاخص از بين رفته در زمان آل كاكويه و اتابكان منجر مي شود. اين رساله به روش تحقيق تاريخي و پژوهش در متن به انجام رسيده و جمع آوري اطلاعات مورد نياز آن از طريق رجوع به منابع مكتوب و كتابخانه‌اي صورت گرفته و در نهايت به ارائۀ تصويري روشن‌تر از شهر يزد، در دوران آل كاكويه و اتابكان، همت مي‌گمارد.